آیا می‌توان این‌گونه مراسم دینی و فرهنگی را حذف نمود؟

خداوند رحمان برای تربیت و تزکیه‌ی استعدادات انسان‌ها از باور دینی، اخلاق، شعایر و احکام استفاده می‌کند. و در میان شعایر دینی بر اساس میزان نیاز و تاثیرگذاری بر انسان، کمیت و کیفیت آنها را تنظیم نموده است. مثلاً بعضی از آنها به صورت روزانه و در طی چند نوبت تکرار می‌شوند مانند نمازهای پنجگانه. بعضی دیگر  هر هفته یک بار انجام می‌شوند مانند نماز جمعه. و بعضی دیگر هر سال یک بار تکرار می‌شوند مانند روزه و زکات. و بعضی دیگر در صورت توان در طول عمر انسان یک بار انجام می‌شود مانند حج تمتع.

برای آشنایی بیشتر با عبادت حج به نکاتی خاص در حد توان اشاره می‌شود.

تعریف لغوی حج:

حج در لغت به معنای قصد و آهنگ انجام کاری بعد از روگردانی از کاری دیگر است.

تعریف اصطلاحی حج:

حج در اصطلاح دینی به معنای قصد زیارت خانه‌ی کعبه و پایتخت خداوند در زمین بعد از روگردانی فکری و عملی از آلهه‌ی باطل.

انواع حج:

۱. حج تمتع:

هر گاه انسان مسلمان از توانایی مالی و جسمی لازم برخوردار شد، بر او واجب می‌شود که در همه‌ی عمر یک بار به زیارت خانه‌ی کعبه و پایتخت خداوند بر روی زمین برود. به این گونه حج، حج تمتع یا حج واجب گفته می‌شود.

۲. حج عمره:

هر گاه بعد از انجام حج واجب، توانایی مالی و جسمی فراهم شد، به عنوان سنت و مستحب می‌توان مراسم حج را انجام داد.

دیدگاه فقها در مورد حج تمتع:

۱. بعضی از فقها در هر گونه شرایطی در صورت توان مالی و جسمی و وجود امنیت، انجام فریضه‌ی حج را لازم می‌دانند.

۲. بعضی دیگر از فقها در صورتی که امت اسلامی دچار فقر عمومی شود به گونه‌ای که قادر به تأمین ضروریات زندگی نشوند، تأمین مایحتاج امت اسلامی را بر حج تمتع ترجیح داده و حتی بعضی از آنها در این گونه شرایط انجام حج را حرام می‌دانند.

دیدگاه کارشناسان تربیت اسلامی در مورد کارکرد و دست آورد حج:

۱. بعضی از کارشناسان دینی معتقدند که انسان مسلمان بعد از انجام مراسم حج از همه‌ی گناهان پاک می‌شود. و تأثیر حج را به پایان مراسم حج موکول می‌کنند.

۲. بعضی دیگر از کارشناسان چنین معتقدند که انسان مسلمان قبل از رفتن به سفر حج بایستی فکرا و عملاً از همه‌ی آلهه‌ی باطل روگردان شده و توبه‌ی قرآنی را انجام دهد، سپس در صورت توان مالی و امنیت، لیاقت رفتن به این سفر مبارک را پیدا خواهد نمود. این گروه از کارشناسان کار اصلی مسلمانان را در مورد فریضه‌ی حج به قبل از رفتن به حج برمی‌گردانند نه به بعد از حج.

دیدگاه قرآن در مورد حج:

۱‌. خداوند، نسبت به انجام مراسم حج از جانب انسان مسلمان، شکرگذاری می‌کند.

۞ إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ ۖ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا ۚ وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ [سوره بقره: آیه ۱۵۸]

بی‌گمان (دو کوه) صفا و مروه (و هفت بار سعی میان آن دو) از نشانه‌های (دین) خدا و عبادات الله هستند. پس هر که (می‌خواهد فریضه‌ی) حجّ بیت (الله‌الحرام) یا عمره را به جای آورد، بر او گناهی نخواهد بود که آن دو (کوه) را بارها طواف کند (و سعی میان صفا و مروه را به جای آورد). هر که به دلخواه کار نیکی را انجام دهد (و بیش از واجبات، به طاعت و عبادت پردازد، خدا پاداش او را می‌دهد، چه) بی‌گمان خدا سپاسگزار و آگاه (از اعمال و نیّات عبادت‌کنندگان) است.

۲. محصول نهایی حج، کسب تقواست. تا انسان مسلمان به رستگاری نایل شود.

۞ يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ ۖ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ ۗ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَٰكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَىٰ ۗ وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ [سوره بقره: آیه ۱۸۹]

درباره‌ی هلالهای ماه از تو می‌پرسند (که چرا هر دم به شکلی پدیدار می‌شود؟). بگو: آنها شناسه‌های زمانی (و تقویم طبیعی) برای (نظام زندگی) مردم و (تعیین وقت) حجّ هستند. نیکوئی آن نیست که (همچون زمان جاهلیّت، به هنگام حجّ یا برگشت از سفر) از پشت خانه‌ها به منازل درآئید، ولیکن نیکی کسی را است که تقوا پیشه کند، و از درهای خانه‌ها به منازل وارد شوید، و از (مخالفت با پروردگار و خشم) خدا بپرهیزید، باشد که رستگار گردید.

۳. خداوند در حالات مریضی، اذیت و فقدان امنیت مسلمانان، تخفیفاتی را در انجام مراسم حج داده است.

وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ ۚ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ ۖ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّىٰ يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ ۚ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ ۚ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ ۚ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ ۗ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ۗ ذَٰلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ [سوره بقره: آیه ۱۹۶]

و حجّ و عمره را به تمام و کمال خالصانه برای خدا انجام دهید (و مراسم و مناسک ظاهری را به پایان برید و هدفتان جز رضای خدا نباشد) و اگر (از برگزاری بعضی از مناسک، به وسیله‌ی دشمن یا بیماری و غیره) بازداشته شدید (و خواستید از احرام به در آئید، بر شما است که) هر آنچه از قربانی فراهم شود (همچون شتر و گاو و گوسفند، ذبح کنید و آن گاه از احرام به در آئید) و سرهای خود را نتراشید تا قربانی به قربانگاه خود برسد (همان جائی که حاجی در آن از انجام مراسم حجّ بازمانده، و یا کعبه است)، و اگر کسی از شما بیمار شد، یا ناراحتی در سر داشت (به سبب زخمی بودن یا سردرد و یا بیماریهای دیگر، و محتاج شد موی سر را بتراشد، باید که) فدیه بدهد، از قبیل (سه روز) روزه یا صدقه (که دادن خوراک یک‌روزه‌ی شش نفر نادار است) و یا گوسفندی (که باید ذبح و میان فقراء تقسیم شود). و وقتی که (از دشمن یا بیماری) در امان بودید (و به حجّ و عمره رفتید و نخست) کسی از عمره بهره‌مند گردد سپس حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی میسّر شد (ذبح می‌کند و به فقرای آنجا می‌دهد). و کسی که (قربانی یا بهای قربانی را) نیابد، سه روز در (ایّام) حجّ، و هفت روز هنگامی که بازگشت (به خانه و کاشانه‌ی خود، باید روزه بگیرد). این ده روز کاملی است (که نباید از آنها غفلت شود) این (بهره‌مندی و آغاز از عمره، یا قربانی و یا روزه‌داری) از آن کسی است که خانواده‌ی او اهل مسجدالحرام (یعنی ساکنان مکّه و دوروبر آن) نباشد. (تقوا داشته باشید) و از خدا بترسید و بدانید که خدا دارای کیفر سختی است.

۴. در هنگام انجام مراسم حج روابط جنسی همسران، انجام گناهان و مجادله ممنوع است.

الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ ۚ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ ۗ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَىٰ ۚ وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ [سوره بقره: آیه ۱۹۷]

حجّ در ماههای معیّنی انجام می‌پذیرد (که عبارتند از: شوّال و ذوالقعده و ذوالحجّه). پس کسی که (در این ماهها با احرام یا تلبیه یا سوق دادن حیوان قربانی و شروع مناسک دیگر حجّ)، حجّ را بر خویشتن واجب کرده باشد (و حجّ را آغاز نموده باشد، باید آداب آن را مراعات دارد و توجّه داشته باشد که) در حجّ آمیزش جنسی با زنان و گناه و جدالی نیست (و نباید مرتکب چنین اعمالی شود). و هر کار نیکی که می‌کنید خداوند از آن آگاه است. و توشه برگیرید (هم برای سفر حجّ و هم برای سرای دیگرتان و بدانید) که بهترین توشه پرهیزگاری است، و ای خردمندان! از (خشم و کیفر) من بپرهیزید.

۵. خداوند از انجام عبادت بندگانش بی‌نیاز است. و کفر بندگانش زیانی را به ایشان نمی‌رساند.

فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِيمَ ۖ وَمَن دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا ۗ وَلِلَّـهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا ۚ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللَّـهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ [سوره آل‌عمران: آیه ۹۷]

در آن نشانه‌های روشنی است، مقام ابراهیم (یعنی مکان نماز و عبادت او از جمله‌ی آنها است). و هرکس داخل آن (حرم) شود در امان است. و حجّ این خانه واجب الهی است بر کسانی که توانائی (مالی و بدنی) برای رفتن بدانجا را دارند. و هرکس (حجّ خانه‌ی خدا را به جای نیاورد، یا اصلاً حجّ را نپذیرد، و بدین وسیله) کفر ورزد (به خود زیان رسانده نه به خدا) چه خداوند از همه‌ی جهانیان بی‌نیاز است.

۶. بایستی انسان‌ها را به کنگره ی اخوت جهانی حج فرا خواند.

وَأَذِّن فِي النّاسِ بِالحَجِّ يَأتوكَ رِجالًا وَعَلىٰ كُلِّ ضامِرٍ يَأتينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَميقٍ [سوره حج: آیه ۲۷]

(ای پیغمبر!) به مردم اعلام کن که (افراد مسلمان و مستطیع)، پیاده، یا سواره بر شتران باریک اندام (ورزیده و چابک و پرتحمّل، و مرکبها و وسائل خوب دیگری) که راههای فراخ و دور را طی کنند، به حجّ کعبه بیایند (و ندای تو را پاسخ گویند).

۷. در حالت احرام و انجام مراسم حج، شکار و کشتن حیوانات شکاری ممنوع است.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَأَنتُمْ حُرُمٌ ۚ وَمَن قَتَلَهُ مِنكُم مُّتَعَمِّدًا فَجَزَاءٌ مِّثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنكُمْ هَدْيًا بَالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاكِينَ أَوْ عَدْلُ ذَٰلِكَ صِيَامًا لِّيَذُوقَ وَبَالَ أَمْرِهِ ۗ عَفَا اللَّـهُ عَمَّا سَلَفَ ۚ وَمَنْ عَادَ فَيَنتَقِمُ اللَّـهُ مِنْهُ ۗ وَاللَّـهُ عَزِيزٌ ذُو انتِقَامٍ [سوره مائده: آیه ۹۵]

ای مؤمنان! هنگامی که در حالت احرام هستید (و یا این که در سرزمین حرم بسر می‌برید) نخجیر مکشید. و هرکس از شما عمداً نخجیر بکشد باید کفّاره‌ای معادل آن از چهارپایان (اهلی، مانند: بز و گوسفند و شتر و گاو) بدهد، کفّاره‌ای که دو نفر عادل از میان خودتان به معادل بودن آن قضاوت کنند و برابری آن را تصدیق نمایند. چنین حیوانی قربانی می‌گردد و به مستمندان مکّه داده می‌شود، یا کفّاره‌ای (معادل قیمت آن حیوان) خوراک (یک روزه به هر یک از) فقراء می‌دهد، و یا برابر آن (خوراک؛ به عبارت دیگر به تعداد مستمندان دریافت‌کننده‌ی کفّاره، روزهائی) روزه می‌گیرد. تا متجاوز کیفر کار خود را بچشد. خداوند از آنچه در گذشته (پیش از تحریم شکار) انجام پذیرفته است، گذشت می‌نماید. ولی هر کس (به کشتن نخجیر) دوباره برگردد (و بعد از آگاهی از تحریم، باز به شکار پردازد) خداوند از او انتقام می‌گیرد، و خداوند توانا و انتقام‌گیرنده است.

۸. خداوند، خانه‌ی کعبه را محلی برای وحدت‌بخش اخوت جهانی مؤمنین و اقامه‌ی بندگی ایشان از جانب انسان مسلمان قرار داده است.

جَعَلَ اللَّـهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَامًا لِّلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ وَالْهَدْيَ وَالْقَلَائِدَ ۚ ذَٰلِكَ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّـهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَنَّ اللَّـهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ [سوره مائده: آیه ۹۷]

خداوند، کعبه، (یعنی) بیت‌الحرام، و ماههای حرام، و قربانیهای بی‌نشان و نشاندار را وسیله‌ای برای سامان بخشیدن (به کار دنیوی و اخروی) مردم قرار داده است. این بدان خاطر است که بدانید که خداوند مطّلع از هر آن چیزی است که در آسمانها و زمین است، و بدانید که خداوند همه‌چیز را می‌داند.

۹. حج حاوی منافع معنوی زیادی برای انسان مسلمان است.

لِيَشهَدوا مَنافِعَ لَهُم وَيَذكُرُوا اسمَ اللَّهِ في أَيّامٍ مَعلوماتٍ عَلىٰ ما رَزَقَهُم مِن بَهيمَةِ الأَنعامِ ۖ فَكُلوا مِنها وَأَطعِمُوا البائِسَ الفَقيرَ [سوره حج: آیه ۲۸]

(آنان به این سرزمین مقدّس بیایند) تا منافع خویش را با چشم خود ببینند (و به سود مادی و معنویشان برسند و ناظر فوائد فردی و اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و اخلاقی حجّ باشند)، و در ایّام معیّنی که (روز عید قربان و دو و یا سه روز بعد از آن است، به هنگام ذبح قربانی) نام خدا را بر چهارپایانی (همچون بز و گوسفند و شتر و گاو) ببرند که خدا نصیب ایشان کرده است. پس (از ذبح حیوانات، ای حجّاج) خودتان از (گوشت) آنها بخورید و بینوایان مستمند را نیز بخورانید.

۱۰. خداوند در حج، انسان مسلمان را از طریق منع شکار حیوانات امتحان می‌کند.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللَّـهُ بِشَيْءٍ مِّنَ الصَّيْدِ تَنَالُهُ أَيْدِيكُمْ وَرِمَاحُكُمْ لِيَعْلَمَ اللَّـهُ مَن يَخَافُهُ بِالْغَيْبِ ۚ فَمَنِ اعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ [سوره مائده: آیه ۹۴]

ای مؤمنان! مسلّماً خداوند شما را با (تحریم) برخی از نخجیر (یعنی حیوانات و طیور وحشی برّی که به آسانی در دسترس شما قرار می‌گیرند و) دستها و نیزه‌های شما بدانها می‌رسند، آزمایش می‌کند، تا روشن شود چه کسی در حال نهان (از دیدگان مردمان، به سبب نیروی ایمان) از خدا می‌ترسد. هرکس بعد از آن (که حدود و احکام بیان گردید، از آنها تخطّی و) تجاوز کند، مجازات دردناکی خواهد داشت.

خداوند در حج اکبر بیزاری خود را از مشرکین اعلام می دارد.

وَأَذَانٌ مِّنَ اللَّـهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّـهَ بَرِيءٌ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ ۙ وَرَسُولُهُ ۚ فَإِن تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ ۖ وَإِن تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّـهِ ۗ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ [سوره توبه: آیه ۳]

این اعلامی است از سوی خدا و پیغمبرش به همه‌ی مردم (که در اجتماع سالانه‌ی ایشان در مکّه) در روز بزرگترین حجّ (یعنی عید قربان، توسّط امیر مؤمنان علی‌بن ابیطالب و به امیرالحاجی ابوبکر صدیق، بر همگان خوانده می‌شود) که خدا و پیغمبرش از مشرکان بیزارند و (عهد و پیمان کافران خائن را ارج نمی‌گذارند. پس ای مشرکانِ عهدشکن بدانید که) اگر توبه کردید (و از شرک قائل‌شدن برای خدا برگشتید) این برای شما بهتر است، و اگر سرپیچی کردید (و بر کفر و شرک خود ماندگار ماندید) بدانید که شما نمی‌توانید خدای را درمانده دارید و (خویشتن را از قلمرو قدرت و فرماندهی او بیرون سازید. ای پیغمبر! همه‌ی) کافران را به عذاب عظیم و سخت دردناکی مژده بده.

حکمت بعضی از شعایر مرسوم در حج:

۱. حکمت بستن احرام:

پوشیدن لباس ساده‌ی یکرنگ و غیر مرسوم زندگی عادی انسان در حج، به انسان مسلمان این را می‌آموزد که در بعضی از مقاطع زندگی بایستی از حالات عادی خارج شد. ضمناً بر طرف کننده‌ی تفاوت‌های مالی موجود در میان مؤمنین است. همچنین بندگی خدا در شرایط اضطراری را نیز ممکن می‌سازد.

۲. حکمت طواف خانه‌ی کعبه:

چون بندگی خداوند بایستی در همه‌ی مقاطع زندگی انسان مسلمان جاری و غیر قابل انقطاع باشد، در هنگام مراسم حج نیز حرکت انسان از نقص به سوی کمال نباید قطع شود. که انجام این امر، تنها در حرکت دورانی (دایره‌ای) قابل اجراست. لذا طواف خانه‌ی کعبه به صورت دورانی انجام می‌شود.

۳. حکمت توقف در صحرای عرفات:

انسان مسلمان در این حالت با فاصله گرفتن از مظاهر زندگی عادی برای توبه و استغفار و طلب توفیقات از خداوند متعال از آمادگی روحی زیادی برخوردار است. که اثرات گران‌بهایی را بر روان مؤمنین می‌گذارد.

۴. حکمت رجم شیطان:

انسان مسلمان در انجام این گونه مراسم، شیطان گریزی را به صورت عملی تمرین می‌کند تا بدین وسیله آمادگی لازم را برای مقابله با دشمن خطرناک مؤمنین (شیطان) در زندگی عادی کسب نماید.

۵. حکمت انجام سعی در میان صفا و مروه:

این حرکت زیبا به عنوان یادبود موفقیت مادر حضرت اسماعیل (ع) در امتحان سخت رها شدن در صحرای بی‌آب و علف می‌باشد. تا از این طریق به ما این را بیاموزد که در هنگام تعامل با امتحانات سخت الهی بایستی از این الگوهای شایسته پیروی نمود.

۶. حکمت قربانی در حج:

انسان مسلمان از این طریق این امر را تمرین می‌کند که در راه تحقق بندگی خداوند بایستی حاضر به فداکاری و انفاق مال در راه ایشان باشد تا از این طریق به رحمت خداوند نزدیک شود.

۷. حکمت منع معاشرت جنسی همسران، گناهان، شکار و مجادله در حج:

انسان مسلمان از طریق خودداری از انجام این گونه امور، فرمان‌برداری از خداوند را در همه‌ی مقاطع زندگی یاد می‌گیرد.

۸. حکمت اعلام بیزاری خداوند در حج:

خداوند از این طریق از ما نیز این را می‌خواهد که به این کار مهم عملاً اقدام نماییم. در غیر این صورت فلسفه‌ی حج محقق نمی‌شود.

۹. حکمت عید قربان:

انسان مسلمان از طریق تکریم عید قربان و انجام آن این امر مهم را فرا می‌گیرد که تسلط بر نفس و شیطان بدون دفع بخل ناممکن است. لذا با تقدیم مالش به خداوند، درس فداکاری مالی را فرا می‌گیرد. در ضمن از این طریق در میان مسلمانان محبت و اخوت ایمانی را تحکیم می‌بخشد.

چنان‌که قبلاً در پاسخ به سوالات دیگر بیان شد، برای مراسم حج و قربانی نیز نمی‌توان جایگزینی را در نظر گرفت و چون انسان مسلمان در زمینه‌ی تزکیه‌ی خویش به این گونه از عبادات پر ثمر شدیداً نیازمند است، نمی‌توان آنها را حذف نمود.

در خاتمه تذکر این نکته ضروری است که هدف از انجام عبادات، کسب سعادت مادی و معنوی در دنیا و آخرت است. و این امر مهم، تنها زمانی حاصل می‌شود که محصول عبادات دینی را در همه‌ی مقاطع زندگی حفظ نمود. زیرا نفس و شیطان به صورت مداوم در صدد تخریب دست آوردهای ما در بندگی خداست. البته عبادت، تنها زمانی کارکرد اصلی خود را اعمال خواهد نمود که هم قالب و هم محتوای آن به صورت همسان رعایت شود. در حالی که غالباً مسلمانان  قالب عبادات را در نظر دارند و محتوای آن، چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد. و الا ما در جامعه‌ی خویش این همه ناهنجاری‌ها را نمی‌داشتیم.

منابع:

۱. فایل‌های صوتی حج  اثر استاد ناصر سبحانی

۲. کتاب حج اثر دکتر علی شریعتی

۳. کتاب آسیب شناسی مفاهیم دینی اثر محمد حامدی